Арстанбек Буйлаш уулу — поэт, спасший биев и манапов рода тынымсейит из плена Кокандского ханства

«Культура» (АКИpress) — В Бишкеке 24 июня 2017 года состоялось открытие памятника поэту-заманисту Арстанбеку Буйлаш уулу.

В Кыргызстане с творчеством и биографией акына знакомятся еще в школьной программе. АКИpress предлагает вспомнить его биографию и прочитать его труд «Тар заман».

Арстанбек Буйлаш уулу считается одним из крупных мыслителей и поэтов-заманистов, импровизаторов и композиторов.

Родился он в 1824 году в семье бия Шоро уулу Буйлаш из племени тынымсейит от его второй жены Торекан в местности Сырт, Эки-Нарын.

Его мать Торекан была объявлена «салбар», то есть женой с ограниченными супружескими правами. Раньше бай-манапы, объявляя жену «салбар», прекращали вмешиваться в их дела и быт, при всем при этом баи не объявляли им «талак» (случаи, когда муж дает развод жене одним только словом «талак»). Таким образом женщины со своими детьми оставались жить у бая, будучи отвергнутыми. Поэтому с малых лет поэт столкнулся с социальными проблемами. Когда Арстанбек подрастет, Буйлаш отправит его пасти свой скот вместе с пастухами.

Однажды 12-летний Арстанбек увидел сон, который потом оказался вещим. После он пришел к своему отцу и рассказал, что видел во сне себя сидящего на белом верблюде.

«На мне был верблюжий чепкен. Я стоял на холме, а в руках держал свой белый комуз и играл на нем. Казахи и кыргызы, которые стояли вокруг холма, благодарили и благословляли меня», - рассказал он отцу.

В 14 лет он начал исполнять на комузе народные песни и мелодии.

Позднее, когда кокандские власти вызвали отца и других влиятельных лиц племени тынымсейит, шестнадцатилетний Арстанбек своими стихами привлек внимание кыргызского акима Алымбека, ставшего впоследствии даткой, и сумел освободить отца и группу манапов своего племени от ареста.

После этого Арстанбек завоевал большое уважение народа.

Став известным акыном-импровизатором, А.Буйлаш уулу путешествовал по Ферганской долине (Наманган, Андижан и Аксы), Кашгару и северному Кыргызстану. В местности Каркыра казахский поэт Кантарбай был побежден им в импровизаторском состязании.

В творчестве Арстанбека большой след оставило одно из исторических событий в жизни северных кыргызов — конфликт между племенами бугу и сарыбагыш. На сегодняшний день говорят о примерно 200 мелодиях, песнях, дидактических стихах, принадлежащих А.Буйлаш уулу, но самым главным произведением акына считается «Тар заман». Оно стало стержневым при обобщении его социально-политических и морально-этических взглядов.

В произведении поэт ностальгирует о безвозвратно ушедшей «эпохе дедов», когда была социальная справедливость и призывает сохранить достояние предков. В патриархальном укладе жизни, на его взгляд, не было различий между бедными и богатыми. Арстанбек горюет о минувших благодатных днях и предсказывает приближение эпохи скудости.

Тар заман

Карылардан кеп уктук,

Уламадан сөз уктук.

Ошондо орус чыгат дечү эле,

Миң үйлүүгө баш болуп

Болуш чыгат дечү эле.

Буйрук менен кондурган

Конуш чыгат дечү эле.

Ушу заман тар заман,

Азуулуга бар заман.

Бечарага зар заман.

Заманың келди закымдап,

Тайган иттей такымдап.

Улуу суунун баарысы

Чулук болот дечү эле.

Кичүү атанын балдары

Улук болот дечү эле.

Жаан-жуун азайып,

Шамал болот дечү эле.

Адамзаттын билгени

Амал болот дечү эле.

Кыш көбөйүп, жигиттер,

Жай азаят дечү эле.

Карындагы жыйылган

Май азаят дечү эле.

Короодогу айдаган

Кой азаят дечү эле.

Оюн, күлкү түгөнүп,

Той азаят дечү эле.

Көч алды болоор орусуң,

Сары журт болоор конушуң.

Жайлоо тургай, төр кайда,

Ачып кирээр көр кайда?

Казак, кыргыз жыйылып,

Бата кылып алсак бейм?

Кашкардагы Бакдөөлөт

Ата кылып алсак бейм?

Байыркыдан барк кетти,

Каадалуу нуска нарк кетти.

Жардылардан барк кетти,

Каада, нуска, нарк кетти.

Онжогой куйрук күрөң ат

Орустан чыгат дечү эле,

Оң кулактуу миз казан

Колодон чыгат дечү эле.

Шумдуктуунун баарысы

Баладан чыгат дечү эле.

Акча, теңге түгөнүп,

Тыйын чыгат дечү эле.

Атасынан баласы

Кыйын чыгат дечү эле.

Калаа-коргон көбөйүп,

Кент түгөнөт дечү эле.

Тегерете урдурган

Коргон чыгат дечү эле.

Тегеректин баарысын

Кагаз менен иштетип,

Соргон чыгат дечү эле.

Кийинкинин баарысы,

Буту-колун жашырбай,

Дөрбөл чыгат дечү эле

Алматыдан аттанып,

Орус келе жатырай,

Кыска чөптүн баарысын

Коруп келе жатырай.

Узун чөптүн баарысын

Оруп келе жатырай.

Бул орусту карасаң,

Ченчи салып, жерди алды,

Бээден туулган керди алды.

Карды салык байды алды,

Кача турган жайды алды.

Качканың кайда кутулду,

Туурадан салды тозокту

Кармап алды Кулжадан,

Балбай менен Шоорукту!

Сууга чыккан жекендей,

Орус келсе, сыйлайсың

Ак сакалдуу акеңдей.

Илгерки кары калыптыр

Сууга түшкөн текедей.

Бул орусту карасаң,

Суу-сууга салды бекетти,

Болуштарды карасаң,

Катынындай кекетти.

Жасоолдор келет шарактап,

Жардынын жалгыз атын карактап.

Жасоолдор ылгабай минди айгырды.

Жакшылардын баарысы:

«Чын ушундай болдум» –деп,

Жатып алып кайгырды.

Алтын, күмүш түгөнүп,

Кызыл кагаз бул болду.

Куран жатып, үстүнөн

Кат жүгүрөт дечү эле.

Ошо катты көтөрүп,

Ат жүгүрөт дечү эле.

Өзү сары, көзү көк

Орус чыгат дечү эле.

Ошол орус чыкканда,

«Бир, эки» деп санаган,

Тыйын чыгат дечү эле.

Атасынан баласы

Кыйын чыгат дечү эле.

Ошол орус чыкканда,

Эки башы кайкайган,

Кайык чыгат дечү эле.

Мейли кадыр болом деп,

Элечегин булгалап,

Зайып чыгат дечү эле.

Ошол орус чыкканда,

Кара жол кылаар көлүңдү,

Эсепке алаар жериңди.

Кайсаңдаар сенде чама жок,

Капкандай чабаар белиңди.

Ой, журтум, көрөрсүң

Араба менен чананы,

Бага көр торпок менен талааны.

Бакпасаң торпок менен талааны,

Зили түбү сактаарсың сары талааны.

Солдаттыкка берээрсиң,

Ичиңден чыккан баланы.

Карагайдын башында,

Чыны болот дечү эле,

Чыны менен жүргүзгөн,

Зымы болот дечү эле.

Алты айчылык жолдордон

Алты күндө сүйлөшкөн

Бу капырдын сыры болот дечү эле.

Устаранын мизиндей,

Оодарылган дүнүйө.

Жасоолдордун кийгени

Катар-катар дүрүйө.

Жасоолдор минди жакшы атты,

Жардынын баарын какшатты.

Жасоолдор минди күлүктү,

Элге салды бүлүктү.

Ушул заман болгондо,

Мусулман көрөөр бүлүктү.

Акыр заман болгондо,

Кой азаят дечү эле,

Журтта ургаачы көбөйүп,

Бой азаят дечү эле.

Бойго жеткен кыздардын

Баштагыдай көркү жок,

Той азаят дечү эле.

Кыз он бешке чыкканда,

Энесине баш бербей,

Боюн күүлөйт дечү эле.

Эмки азаматтын баарысын

Катыны бийлейт дечү эле.

Элечегин булгалап,

Зайып чыгып жыйынга,

Чечен болот дечү эле.

Ушул кийинкинин баарысы,

Бечел болот дечү эле.

Шум жалгандын белгиси –

Карагайдын таңында,

Элик болду элибиз.

Каптаган тузду көтөргөн

Көлүк болду элибиз,

Башка чапса, былк этпес,

Өлүк болду элибиз.

Арстанбек Буйлаш уулу стал поэтом, который открыто критиковал гнет со стороны Российской империи и Кокандского ханства. В своих произведениях он показывал тяжелую жизнь народа, но в то же время его веру и надежду.

А.Буйлаш уулу умер в 1878 году в 54 года, после продолжительной болезни. Во многих источниках пишут о том, что перед смертью его односельчане сильно горевали и приговаривали: «Как мы можем остаться без своего соловья?»

При Советском режиме были гонения против тех, кто не только исполнял песни и стихи Арстанбека, но и тех, кто анализировал их. Произведения Арстанбека не публиковались, а допускалась только их критика. В более полном объеме они были опубликованы лишь после получения Кыргызстаном независимости.

Кадырлаш болуп жүрбөсө,

Адамды адам сагынбас.

Жамандык башка түшпөсө

Адамга адам зарылбас.

Жалкоо адам жарыбас,

Күнүгө алтын тапса да

Акылсыз жигит байыбас.

Оору-сыркоо болбосо,

Жабыркап адам арыбас.

Санаа тартып күйбөсө

Жакында адам карыбас.

Бир туугандан кем эмес

Бирге жүргөн айылдаш.

Тирүүлүктө агайын,

Бириңди-бириң кадырлаш...

⇳

За событиями в Кыргызстане следите в Телеграм-канале @akipress.